सल्यानमा पनि गठेमंगल !

साउन २१ – केटाकेटीको लागि रहर र ठूलाबडाको संस्कृति बनेको  गठेमंगल सल्यानमा रहेका नेवार समुदायले पनि मनाएका छन् । गठेमंगल वा घण्टाकर्ण अर्थात नेवार समुदायको एउटा पर्व गथांमुगः सँग जोडिएको छ ।

हरेक वर्ष श्रावण कृष्ण चतुर्दशीका दिन यो पर्व मनाउने गरिन्छ । गथांमुगः कहिलेदेखि शुरु भयो भन्ने यकिन तथ्य नभएपनि यो पर्वसँगै नेवार समुदायमा अरु चाडपर्वको शुरुवात हुन्छ ।

बिहानैदेखि आआफ्नो टोलको दोबाटो र चौबाटोमा निगालो वा छ्वालीबाट बनाइएको तीनवटा खुट्टा भएको घण्टाकर्ण ठड्याइन्छ । र भूतको प्रतिमा बनाएर त्यसमा झुन्ड्याइन्छ । त्यसपछि कुनै ब्यक्तिलाई पेटभरी दहीचिउरा खुवाई त्यही दहीको भाँडोमा पैसा उठाउन लगाइन्छ ।

सल्यानको खलंगा वसपाकर्मा गठेमंगल मनाउदै नेवार समुदायका युवाहरू

तस्वीरः केशव सिङ श्रेष्ठ, खलंगा सल्यान

 

 

दिनभरी पैसा उठाउन लगाई साँझमा टोलबासी सबै मिलेर तान्त्रिक पूजा सहित त्यही ब्यक्तिलाई फेरि पेटभरी खुवाउँछन् र बलेको छ्वाली समात्न लगाई घण्टाकर्ण ढाल्ने गरिन्छ । त्यसपछि घण्टाकर्णमाथि उसलाई राखेर टोलका सबै मिली तानेर नजिकको नदीमा बिसर्जन गरिन्छ ।

यो दिन कुनैपनि बेला भूतसँग जम्काभेट हुनसक्ने भनी यसबाट बच्नको लागि फलामको औंठी लगाउने चलन छ । यस्तै घरमा भूतप्रेतको आतंक नहोस् भनेर मूलढोकामा विशेष किसिमको त्रिमुखी किला ठोक्ने चलन छ ।

संस्कृतिविद् सुरेन्द्रमान श्रेष्ठका अनुसार गथांमुगः भूतप्रेत जम्मा गर्ने ठाउँ मात्र हो, गथांमुगः आफैं भूतप्रेत भने होइन । नेपालभाषामा गः भनेको शहर र थां भनेको थाम हो । घरघरबाट भूतप्रेतलाई विशेष पुजा सहित टोलटोलमा जम्मा गर्नका लागि संकलन केन्द्रका चिन्हका रुपमा गथांमुगः ठड्याइने चलन रहिआएको हो । पछि त्यो चिन्हलाई नै भूतप्रेतका रुपमा ब्याख्या भएको श्रेष्ठको भनाई छ ।

बैशाख शुक्ल द्वितिया र अक्षय तृतीयाका दिन रोपाईं गर्नुपर्ने घरमा भूत भित्र्याउने नेवारी परम्परा छ । पहिले धेरै खेत भएकाले आफूले मात्र समयमा रोपाईं सिध्याउन नसक्ने हुँदा भूतको समेत सहयोग लिने गरिन्थ्यो  । गथांमुगःचह्रय्का दिन भित्र रोपाईं सकाएर भूतलाई घरबाट बाहिर धपाउने दिनका रुपमा गथांमुगःलाई लिने गरिन्छ र घरघरबाट भूतलाई धपाएर गथांमुगः राखिएको ठाउँमा जम्मा गरिन्छ ।

कुमार षष्ठीको दिनदेखि थन्क्याएर राखिएका नेवार बाजागाजाहरु विधिवत् रुपमा पूजाआजा गरी गठेमंगलको दिनदेखि बाहिर निकालेर सिकाउने र चाडपर्वमा बजाउन शुरु गरिन्छ । नेवार समुदायमा हरेक चाडको भोलिपल्ट विवाह भैसकेका छोरी चेलीलाई बोलाएर खुवाउने चलन छ । तर यस चाडमा भने यसरी बोलाईंदैन ।

घण्टाकर्ण कसरी शुरु भयो ?

संस्कृतिविद हरिराम जोशीका अनुसार घण्टाकर्ण महादेवका छोरा भगवान स्कन्दकुमार कार्तिकेय हुन् । कुमार कार्तिकेय जन्मदा देवीदेवताहरुले धेरै उपहार प्रदान गरेका थिए । त्यसमा एउटा घण्टा पनि थियो । कानमा घण्टी लगाएको कुमार कार्तिकेयको ढुंगाको मूर्ति कुम्भेश्वरमा देख्न सकिन्छ भने अर्को मूर्ति काठमाडौंको कमलादी गणेशस्थानभित्र छ ।

पौराणिक कथा अनुसार शिवभक्त दानवराज वाणासुर र यादव सेनाबीच युद्ध भएको बेला वाणासुरका सेनालाई महादेव एवं कुमार कार्तिकेयले र यादव सेनालाई कृष्ण भगवानले साथ दिएका थिए । युद्धको क्रममा महादेवले तीनवटा टाउको र तीनवटा खुट्टा भएका शीतज्वर वा महेश्वरज्वरले यादव सेनालाई आक्रमण गरे । तर अर्कोतर्फ भगवान कृष्णले विषमज्वर उत्पन्न गरी वाणासुरका सेनालाई आक्रमण गरेपछि दानवराजको सेना युद्धमा हारे । युद्धमा हारेपछि कुमार कार्तिकेय भागे ।

शैव र वैष्णव बीचको यस शीतज्वर व विषमज्वर युद्ध ललितपुरमा देखाइने कार्तिक नाचमा अहिले पनि प्रदर्शन गर्ने चलन छ । संस्कृतिविद जोशीका अनुसार दानवराजको पक्षमा युद्ध गरेकाले घण्टाकर्णलाई पनि राक्षस भन्ने गरियो  । र गठेमंगललाई बिसर्जन गर्ने चलन पनि युद्धमा हारेर भागेको प्रतीकको रुपमा लिने गरिन्छ ।

गथांमुगः मनाउने चलन १४ औं शताब्दीदेखि शुरु भएको मानिन्छ । संस्कृतिविद हरिराम जोशीका अनुसार गोपालराज वंशावलीमा नेपाल सम्वत ५०४ को एउटा अभिलेख छ जसमा गथांमुगः पर्वको बारेमा उल्लेख गरिएको पाइन्छ । त्यस्तैगरि नेस ९७२ मा लेखिएको ‘भाषा/नेपालभाखागीत’ नामको पुस्तकमा छ्वालीबाट घण्टाकर्ण वा गथांमुगः बनाइन्छ भन्ने उल्लेख गरिएको पाइन्छ ।

त्यस्तै नेस ६९१ मा लेखिएको हितोपदेश नेस ८७२ को  ऐतिहासिक घटनावली र नेस ८१८ को भक्तपुरको दरबार स्क्वायरको अभिलेखमा पनि गठेमंगलबारे उल्लेख गरिएको जोशीले आफ्नो पुस्तकमा उल्लेख गर्नुभएको छ ।

यसरी विभिन्न अभिलेखहरूमा पनि उल्लेखित गथांमुग:को परम्परा घण्टाकर्ण भन्दा फरक छ। भारतको वाराणशीमा प्रचलित रुद्रायमल तन्त्रको कथाका पात्र घण्टाकर्णलाई काठमाडौं उपत्यकामा प्रचलित गथांमुग:संग जोडिएपछि घण्टाकर्ण र गथांमुग: एकै हुन् भन्ने भान परेको हो। धेरैले गथांमुग:को शाव्दिक अनुवाद नै घण्टाकर्ण हो भन्ने बुझेका छन्। तर यो सही नभएको संस्कृतिविद् सुरेन्द्रमान श्रेष्ठ बताउनुहुन्छ।

'रुद्रायमल तन्त्रको कथाका अनुसार एक नास्तिकले भगवानको नाम सुन्न नपरोस् भनेर कानमा घण्टा झुण्ड्याएर हिड्ने गर्थे। त्यसैले उनको नाम घण्टाकर्ण रहन गयो' श्रेष्ठ बताउनुहुन्छ। नेपालभाषामा 'गं' (घण्ट) र 'ग:' (सहर)को अर्थ फरक हुन्छ। 'ग:'लाई 'गं' बुझेर गथांमुग:लाई पनि घण्टाकर्णका रूपमा व्याख्या हुनथालेको बताउनुहुन्छ।

घण्टाकर्णका रूपमा बढी प्रचार भएपनि नेवारहरूको परम्परा गथांमुग: च:ह्रय् खेती किसानी गर्नेले विशेषरूपमा मनाउने भूत धपाउने दिन वा पर्व मात्रै हो र यसलाई यसरी नै बुझ्नु ठीक हुन्छ।